Γοτθική Λογοτεχνία:
Ένας Απόρθητος Πύργος ανά τους Αιώνες.



Ο Όρος «Γοτθικός» στη Λογοτεχνία

Αν θελήσει κανείς να κάνει «αυστηρή» χρήση του όρου «γοτθική λογοτεχνία», θα πρέπει να αναφερθεί σε ζοφερά, κλασικά έργα του τέλους του 18ου αιώνα, όπως ο «Καλόγερος» (1796) του Βρετανού Μ. Γκρέγκορυ Λιούις και τα «Μυστήρια του Ουδόλφο» (1795) της επίσης Βρετανίδας Ανν Ράντκλιφ, ζοφερές, ατμοσφαιρικές δημιουργίες, όπου τα επιβλητικά γοτθικά κτίσματα είναι καθρέφτες των σκοτεινών ατραπών της ανθρώπινης ψυχής και των τρομαχτικών, συχνά ακραίων γεγονότων που βιώνουν οι ήρωες (ή που απειλούνται από αυτά), όπως ο βιασμός ή ο βίαιος θάνατος.

Ωστόσο, γοτθικά θεωρούνται και πολλά σκοτεινά έργα της εποχής του ρομαντισμού, του συγγενικού κινήματος που εμβάθυνε κι εμπλούτισε το γοτθικό πνεύμα με νέες αποχρώσεις, δίνοντάς του νέες, πιο σύνθετες διαστάσεις, και παράγοντας αριστουργήματα, όπως το «Φρανκενστάιν» (1821) της Μαίρη Σέλλευ, ίσως το πρώτο έργο επιστημονικής φαντασίας, το «Βρικόλακα» (1821) του Πολιντόρι, που αναδεικνύει τη θεματική του βαμπιρισμού, το «Μέλμοθ, ο Περιπλανώμενος» του εκκεντρικού Τσαρλς Μάτιουριν. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Έντγκαρ Άλαν Πόε ανανεώνει με μοναδικό τρόπο τη γοτθική λογοτεχνία την εποχή της παρακμής του ευρωπαϊκού ρομαντισμού, ακολουθούμενος από το Ναθάνιελ Χώθορν («Το Σπίτι με τα Εφτά Αετώματα»), αλλά και άλλους εκπρόσωπους του αμερικανικού ρομαντισμού.

Στη βικτοριανή εποχή, και παράλληλα με την έκδοση ανάλαφρων φτηνών ιστοριών τρόμου (penny dreadfuls) που πρόσφεραν, ωστόσο, πασίγνωστα έργα, όπως το “Varney, the Vampire” και το “Sweeney Todd”, το γοτθικό στοιχείο γνωρίζει νέα αναβίωση στη λογοτεχνία (Victorian Gothic) με συγγραφείς, όπως οι αδελφές Μπροντέ και κλασικά έργα τρόμου («Καρμίλλα», «Δράκουλας»). Βέβαια πρόκειται περισσότερο για μετα-γοτθικά έργα που μπορεί να διατηρούν το βασικό φόντο και συχνά κάποια στοιχεία του κλασικού γοτθικού κινήματος (το φόβο του υπερφυσικού ή την κλασική φιγούρα του gothic villain), εισάγουν, όμως, ταυτόχρονα τους δικούς τους νεωτερισμούς, εκμοντερνίζοντας σημαντικά το είδος και εδραιώνοντας τη λογοτεχνία τρόμου. Κατά τη βικτοριανή περίοδο, πολλοί συγγραφείς έδωσαν τις δικές τους εκδοχές γοτθικής γραφής, είτε συμβατικές είτε πρωτότυπες. Ο αρχετυπικός Πύργος συχνά αντικαθίσταται από το στοιχειωμένο αρχοντικό και έχουμε την ακμή των ghost stories (Τσαρλς Ντίκενς, Ελίζαμπεθ Γκάσκελ, Τζόζεφ Σέρινταν Λε Φανού).
Γύρω στο 1860-1870, εμφανίζεται και το λεγόμενο sensation novel, που έχει αρκετά κοινά στοιχεία με το κλασικό gothic fiction: η τρέλα, ο φόνος, η αποπλάνηση, η απαγωγή και η εξαπάτηση αποτελούν τη θεματολογία του. Τυπικοί συγγραφείς του είδους ήταν ο Γουίλκι Κόλλινς (“The Woman in White’) και έργα όπως το «Δρ Τζέκυλ και κύριος Χάιντ» του Ρ.Λ. Στήβενσον.
Ο 19ος αιώνας φτάνει στη δύση του με σκοτεινές, παράδοξες δημιουργίες, όπως το «Στρίψιμο της Βίδας» το οποίο δίνει μια προωθημένη εκδοχή της γοτθικής λογοτεχνίας, τη «Λίλιθ», όπου κατά κάποιον τρόπο, το μακάβριο, γοτθικό στοιχείο συναντά το fantasy, τα έργα του κινήματος του Decadence (“A rebours”, «Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέι») και έργα συγγραφέων όπως ο Άρθουρ Μάχεν, τα οποία αναδεικνύουν μια «σκοτεινή υπερβολή» και μια παρακμιακή ατμόσφαιρα, συχνά ανάλογη έργων του Πόε.

Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, το gothic fiction εξακολουθεί να εξελίσσεται, με εξαίρετους συγγραφείς τρόμου, όπως το Μόνταγκιου Ρ. Τζέιμς και με ατμοσφαιρικά, μυστηριώδη έργα, όπως τη «Ρεβέκκα» της Δαφνης Ντυ Μωριέ, όπου επανεμφανίζεται το στοιχείο του ρομάντσου των κλασικών γοτθικών έργων.
Παράλληλα, γοτθικά στοιχεία ανιχνεύονται σε έργα συγγραφέων όπως ο Άλτζερνον Μπλάκγουντ και ο Χ.Φ.Λάβκραφτ, που αναδείχτηκαν μέσω άλλων λογοτεχνικών ειδών.
Την ίδια εποχή περίπου, άκμασαν διάφορα υποείδη της σύγχρονης γοτθικής λογοτεχνίας, όπως το αμερικάνικο southern gothic(με έντονο το στοιχείο του «γκροτέσκου»), με συγγραφείς όπως ο Γουίλλιαμ Φώκνερ και η Φλάννερυ Ο’ Κόννορ (εκπρόσωποι της τάσης αυτής υφίστανται και σήμερα), ενώ κάποια ιδιαίτερα έργα έλαβαν το χαρακτηρισμό του gothic fantasy (“Titus Groan”).

Από τη δεκαετία του ‘60, η γοτθική λογοτεχνία αναδύεται με ολοένα νεότερες μορφές: στο “The Haunting of Hill House” της Σίρλευ Τζάκσον, ένα κλασικό ghost story του 20ού αιώνα, η «επίδραση» του επιβλητικού αρχοντικού στον ψυχισμό των ηρώων, παίρνει πολύ προωθημένες διαστάσεις, εκμοντερνίζοντας εκ νέου τη λογοτεχνία τρόμου, ενώ τα έργα συγγραφέων όπως η Τζόυς Κάρολ Όουτς (που εν μέρει ανήκει στην τάση του “southern gothic”) και του Ρόμπερτ Μπλοχ («Ψυχώ»), συχνά απογυμνωμένα από τα κλασικά μοτίβα, δίνουν έμφαση στο «σκοτάδι» του ανθρώπινου ψυχισμού και χαρακτηρίζονται επάξια «νεογοτθικά» από πολλούς κριτικούς λογοτεχνίας. Οι ερεβώδεις πύργοι έχουν αντικατασταθεί από καταθλιπτικά σπίτια και πόλεις και οι παμπάλαιες οικογενειακές κατάρες από τον ασφυκτικό κλοιό της σύγχρονης οικογένειας και την αποξένωση του ατόμου. Το στοιχείο της τρέλας που φωλιάζει στην ψυχή του μοναχικού ατόμου παραμένει, συνοδευόμενο συχνά από αιμομιξία και σεξουαλική κακοποίηση - στοιχεία που έχουν τις ρίζες τους στις απαρχές του γοτθικού κινήματος.

Στις μέρες μας, η σύγχρονη γοτθική λογοτεχνία εκπροσωπείται από ιδιαίτερα αξιόλογους δημιουργούς, όπως οι Βρετανοί Πάτρικ Μακ Γκραθ (“Grotesque” ,1989) και Susan Hill (“The Woman in Black”, 1983) -με την τελευταία στην παράδοση του κλασικού ghost story- αλλά και από συγγραφείς όπως η Anne Rice και η Tanith Lee που ασχολήθηκαν με το πάλαι ποτέ γοτθικής προέλευσης θέμα του βαμπιρισμού. Παράλληλα, συγγραφείς όπως η Storm Constantine και η Christa Faust δίνουν το δικό τους νεογοτθικό στίγμα, προχωρώντας σε προσμείξεις στοιχείων και υβριδικά λογοτεχνικά είδη, προσφέροντας ακόμη πιο μοντέρνες εκδοχές. Σχεδόν στο σύνολό της, η σύγχρονη λογοτεχνία τρόμου αδιαμφισβήτητα οφείλει πολλά στη μακρά παράδοση του γοτθικού στοιχείου, το οποίο αποδεικνύεται διαχρονικό, αν και οι μορφές του εναλλάσσονται ανά τις περιόδους, διατηρώντας, ωστόσο, το αιώνιο στοιχείο του σκοταδιού. Το κλασικό μοτίβο του «επιβλητικού μεσαιωνικού κάστρου» παλιότερων εποχών, βέβαια, έχει σχεδόν εκλείψει, αλλά η μεταγενέστερη εκδοχή του, το «στοιχειωμένο σπίτι», υφίσταται ακόμη και μάλλον θα συνεχίσει. Και γενικά, το γοτθικό στοιχείο ανιχνεύεται λιγότερο ή περισσότερο σε πάμπολλους συγγραφείς, από τη γένεση του γοτθικού κινήματος μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Γεγονός, πάντως, είναι πως οι φανατικοί λάτρεις της γοτθικής λογοτεχνίας πάντα ανατρέχουν στα κλασικά έργα του παρελθόντος, όπου ανιχνεύονται οι πρώτες αξέχαστες τρομαχτικές ιστορίες…

Οι Απαρχές του Γοτθικού Μυθιστορήματος

Το «Κάστρο του Οτράντο» (1764) του Οράτιου Ουόλπολ θεωρείται το πρώτο γνωστό έργο από το οποίο ξεπήδησαν τα αρχετυπικά στοιχεία του γοτθικού μυθιστορήματος: τα μεσαιωνικά επιβλητικά ερείπια που πλάθουν μια ιδιαίτερα σκοτεινή ατμόσφαιρα και τα εξίσου «σκοτεινά θέματα» που διαπραγματεύεται. Βασικά χαρακτηριστικά που γεννιούνται είναι η υπερβολή των συναισθημάτων, ο τρόμος, το υπερφυσικό μυστήριο, η έντονη αίσθηση της απειλής (ο συγγραφέας είχε μια εμμονή με το Μεσαίωνα και μάλιστα είχε χτίσει το σπίτι του σαν κάστρο). Εντούτοις, το έργο του Οράτιου Ουόλπολ είναι πολύ πρωτόλειο και σίγουρα όχι τόσο επιδραστικό όσο μεταγενέστερα έργα, που έδωσαν στο κλασικό γοτθικό μυθιστόρημα τη μορφή με την οποία το γνωρίζουν οι σύγχρονοι αναγνώστες.
Οι τρομαχτικές ιστορίες της γερμανικής παράδοσης, επίσης, φαίνεται να έχουν επηρεάσει το γοτθικό κίνημα. Δέκτες αυτής της επίδρασης ήταν περισσότερο έργα όπως ο «Καλόγερος» που είναι πιο βίαια και περιγραφικά από τα περισσότερα αγγλικά γοτθικά μυθιστορήματα, δίνοντας έμφαση στο υπερφυσικό στοιχείο αλλά και στη σεξουαλικότητα που συνδέεται με την τρέλα και το θάνατο.
Αρκετές γυναίκες συγγραφείς έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση του γοτθικού μυθιστορήματος, όπως η Κλάρα Ρηβ (“The Old English Baron” -1766) και η Σοφία Λη (“The Recess”-1783).
Αξιοσημείωτο είναι πως οι γυναίκες συγγραφείς του γοτθικού μυθιστορήματος ήταν πολλές (Charlote Dacre, Charlote Smith, Regina M. Roche, Elizabeth Bonhote, Mary Wolstencraft, Eleanor Sleath, Eliza Parsons) και συνέβαλλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη του female gothic. Εξάλλου, και το αναγνωστικό κοινό της Ανν Ράντκλιφ αποτελούνταν κυρίως από γυναίκες.
Εκπρόσωποι της γοτθικής τάσης υπήρχαν βέβαια στη Γερμανία (Schauerroman) αλλά και στη Γαλλία (Roman Noir) και ο Γάλλος Baculard d’Arnaud θεωρείται μάλιστα πως επηρέασε την Ανν Ράντκλιφ στη σύνδεση του τρόμου με το ρομάντζο. Τα γερμανικά έργα είχαν πιο άγριες απεικονίσεις, άλλωστε και ο γερμανικός ρομαντισμός που ήταν τότε στην ακμή του, διακρινόταν από υπερβολή και σφοδρότητα.
Η Ανν Ράντκλιφ, ωστόσο, ήταν εκείνη που ουσιαστικά διαμόρφωσε το γοτθικό μυθιστόρημα όπως επικράτησε αργότερα και όπως το γνωρίζουν οι σύγχρονοι αναγνώστες, επηρεάζοντας αποφασιστικά τους ρομαντικούς αλλά και πολλούς μετέπειτα συγγραφείς του 19ου αιώνα. Η νεαρή Αγγλίδα εντελώς απροσδόκητα έγινε η πιο διάσημη Βρετανίδα συγγραφέας του τέλους του 18ου αιώνα, όχι μόνο στη χώρα της αλλά και σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ευρώπη και τα έργα της γνώρισαν αναρίθμητες μεταφράσεις κι επανεκδόσεις μέχρι τις μέρες μας.

The mental eye, by constant lustre tires,

Forsakes, fatigued, the object it admires,

And, as it scans each various nation’s doom,

From classic brightness turns to Gothic gloom.

( Tales of Terror, 1801)

Οι καιροί που βιώνουμε είναι άκρως σκοτεινοί.

Ανά τους αιώνες από την απομυθοποίηση του κλασικισμού φτάσαμε στην αποθέωση του ρομαντισμού και του σκοταδιού, και γνωρίσαμε όχι μόνο τον τρόμο αλλά και τη βαθύτερη ομορφιά του, εντρυφώντας σε έναν προβληματισμό που αγγίζει πολλαπλά πεδία

Η γοτθική αισθητική και φιλοσοφία, από την Ανν Ράντκλιφ και τον Μάθιου Λιούις-τους διάσημους εκπροσώπους του κλασικού γοτθικού μυθιστορήματος- έως τους Sisters of Mercy και το σύγχρονο gothic subculture, από τα κλασικά αριστουργήματα του Πόε και του Μπραμ Στόουκερ έως τις ταινίες του Τιμ Μπάρτον και τα σύγχρονα θρίλερ, επανεμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές σε διαφορετικές εποχές. Πρωταγωνιστής το μυστήριο, το σκοτάδι και η απαράμιλλη γοητεία τους, μορφές βγαλμένες από τους παγκόσμιους μύθους όπως η Λίλιθ και παντοτινές φιγούρες του απόλυτου κακού που πέρασαν στη λαϊκή κουλτούρα όπως ο Κόμης Δράκουλας από κοινού με τα κλασικά πλέον μοτίβα των στοιχειωμένων αρχοντικών που έχουν μεταβληθεί σε καταθλιπτικούς ουρανοξύστες του σύγχρονου αστικού τοπίου που θα έχουν πάντα μια θέση στο συλλογικό μας φαντασιακό.

“The Gothic is not of the Germans but of the Soul”

Edgar A. Poe

Στη σημερινή εποχή η γοτθική αισθητική γνωρίζει πρωτοφανή αναβίωση.

Το γκόθικ σαν φιλοσοφία είναι διαχρονικό, επίκαιρο αλλά και πολυμορφικό – επισήμως ξεκίνησε από την κλασική λογοτεχνία τρόμου του 18ου αιώνα και έφτασε μέχρι τη σύγχρονη εναλλακτική κουλτούρα, τη μουσική και τον κινηματογράφο ακριβώς γιατί ο προβληματισμός και η ενατένισή του έχουν βάθος αλλά και πλατιά απήχηση.

Από το 19ο αιώνα ως σήμερα σε εποχές συγκρούσεων, αμφισβήτησης και καταπίεσης υπήρξε τρόπος διοχέτευσης της καταπιεσμένης δημιουργικότητας ποιητών όπως ο Λόρδος Βύρων και ο Πέρσυ Σέλλευ, καλλιτεχνών, και κυρίως των νέων όπως ακριβώς η λογοτεχνία φαντασίας και η αντικουλτούρα γενικότερα. Έχει εμπνεύσει καλλιτεχνικά κινήματα όπως ο ρομαντισμός και ο υπερρεαλισμός καθώς και τη σύγχρονη εναλλακτική αισθητική και φυσικά έχει περάσει στη μόδα ελαφρώς ή... βαρέως "παραλλαγμένο" και προσαρμοσμένο στις πιο mainstream τάσεις (πχ. το μπεστ σέλλερ «Λυκόφως» ή η μουσική του Marilyn Manson), αποδεικνύοντας ωστόσο μια γοητεία απαράμιλλη και μια απίστευτη ανθεκτικότητα στο χρόνο.

Ίσως η απάντηση για τη μόνιμη επανεμφάνισή του στους αιώνες είναι ακριβώς αυτή η ομορφιά και η έλξη που ασκεί το σκοτεινό απόκοσμο στοιχείο και κυρίως η δυνατότητα διερεύνησης των απόκρυφων περιοχών της ανθρώπινης ύπαρξης: η σεξουαλικότητα, η βία, η τρέλα, η σύγκρουση καλού και κακού, διαφθοράς και αθωότητας, ο φόβος του υπερφυσικού, ο θάνατος. Η γοτθική λογοτεχνία έχει αγγίξει μια πολύ ευρεία θεματολογία που κυμαίνεται από τη μεταφυσική αγωνία του ατόμου έως βασικά κοινωνικοπολιτικά ζητήματα όπως η σύγκρουση του συντηρητικού στοιχείου με τις προοδευτικές δυνάμεις, της θρησκείας και της οικογένειας με την ατομική συνείδηση και είναι ίσως το πρώτο είδος που συστηματικά ασχολήθηκε με τη γυναικεία χειραφέτηση (female gothic), δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη σύγχρονη εποχή στο θέμα της κοινωνικής αποξένωσης και της τρέλας (postmodern gothic) ενώ πολλοί υποστηρίζουν πως υπήρξε ο γεννήτορας της επιστημονικής φαντασίας λόγω του «Φρανκενστάιν» της Μαίρης Σέλλευ∙ ένα είδος που διδάσκεται στα σχολεία της Ευρώπης και των ΗΠΑ ως κλασική λογοτεχνία, μελετάται συστηματικά από διάσημους ακαδημαϊκούς και έχει άπειρα subgenres (American gothic, Southern gothic, Asian gothic, Canadian gothic, κλπ)

Ο εκδοτικός οίκος Ars Nocturna γεννήθηκε μέσα από τη μακρόχρονη ενασχόληση με τη γοτθική λογοτεχνία, την εξέλιξη και τα παρακλάδια της και χάρις στη διαπίστωση πως ο ελληνικός εκδοτικός χώρος στερούνταν μια βαθύτερη σχέση με το αντικείμενο, τη στιγμή που στο εξωτερικό τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά - μια εποχή που η αισθητική και η φιλοσοφία του γκόθικ έχει αναβιώσει μέσα από τη μουσική, τον κινηματογράφο και φυσικά τη λογοτεχνία. Χαρακτηριστικό είναι πως από τα κλασικά γοτθικά έργα -που αποτελούν τη βάση της σύγχρονης λογοτεχνίας τρόμου και φαντασίας- ελάχιστα έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, ενώ πολλά ιδιαίτερα αξιόλογα σύγχρονα ονόματα αγνοούνται παντελώς από το ελληνικό κοινό.

Στην Ελλάδα η λογοτεχνία κλασικού και σύγχρονου τρόμου θεωρείται σταθερά ανερχόμενη τα τελευταία χρόνια. Το γοτθικό στοιχείο ειδικά στη λογοτεχνία και όχι μόνο, παρέχει ένα μεγάλο πεδίο έρευνας και η γοτθική λογοτεχνία διαθέτει ένα διόλου περιορισμένο εύρος τίτλων, περιλαμβάνοντας έργα κλασικού και σύγχρονου τρόμου και μυστηρίου, fantasy, επιστημονικής φαντασίας, ποίηση, θέατρο αλλά και κλασικά και σύγχρονα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας

Η εκδοτική αυτή προσπάθεια έχει στόχο να δώσει μια νέα πνοή στο χώρο της παράδοξης σκοτεινής λογοτεχνίας, παρέχοντας παράλληλα μια θεωρητική βάση που λειτουργεί ως σύγκλιση του παρελθόντος με το παρόν, μέσα από τη σύνδεση με διαχρονικά έργα τρόμου του 18oυ και του 19oυ αιώνα, την εμβάθυνση στις πιο ενδιαφέρουσες μορφές της γοτθικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα (gothic fantasy, southern gothic), και με την παρουσίαση μερικών από τα πιο μοντέρνα, υβριδικά παρακλάδια των σύγχρονων τάσεων του νεο-γκόθικ (steampunk, goth-noir, neo-victorian, post cyberpunk και πολλών vampire novels των τελευταίων χρόνων) που αυτή τη στιγμή γνωρίζουν μια ιδιαίτερη απήχηση στις χώρες του εξωτερικού, συνδυάζοντας τη μοντέρνα με την κλασική προσέγγιση και αισθητική. Στόχος μας επίσης είναι να αναδείξουμε αξιόλογα ελληνικά ονόματα της σύγχρονης «σκοτεινής» λογοτεχνίας, παραγνωρισμένα στη χώρα μας έργα από κεντρική και ανατολική Ευρώπη, αλλά και τις ανερχόμενες τάσεις ισπανόφωνων συγγραφέων, να συνδυάσουμε το κλασικό με το σύγχρονο βιβλίο, και να πλαισιώσουμε την εκδοτική παραγωγή μας με όλες τις μορφές γραφής (πεζογραφία, ποίηση, δοκίμιο, θέατρο) που σχετίζονται με τη θεματική μας, καθώς και να καταδείξουμε τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε το γοτθικό στοιχείο στη διαμόρφωση της κλασικής και σύγχρονης λογοτεχνίας φαντασίας και όχι μόνο. Μακριά από τον εύκολο εντυπωσιασμό του «φτηνού» τρόμου και τα αισθητικά στερεότυπα που έχουν δημιουργήσει προκαταλήψεις, ανιχνεύουμε το βάθος ενός είδους που άμεσα ή έμμεσα έχει μια ισχυρότατη παρουσία στη σύγχρονη κουλτούρα.